“Ortaokulda akran zorbalığı ve çocuklar arası taciz ön plana çıkıyor, fiziksel gelişimi daha geride olanlar daha hedef olabiliyor zorbalığa.” 

Koruyucu, önleyici ve gelişimini destekleyici perspektif ile okulda 9-12 yaş grubundaki çocukların edinebileceği bilgi, beceri ve tutum kazanımlarından bazıları;

• Arkadaşlık ve arkadaşlığın kendini iyi hissettirdiğini fark etmek, kendini ve arkadaşlarını iyi hissedecek/hissettirecek şekilde sevgisini ifade edebilmek,
• Herkesin, kendi mahremiyeti ve bedensel bütünlüğü üzerinde hak sahibi olduğunu ve saygı duyulması gerektiğini bilmek,
• Damgalama ve ayrımcılığı tanımlamak, zarar verme biçimlerini bilmek, maruz bırakılanlar için destek olabilmek, destekleyici mekanizmalar olduğunu bilmek,
• Taciz ve zorbalığı tanımlayabilmek, farklılıklardan dolayı taciz ya da zorbalığın saygısızca ve incitici olduğunu bilmek, karşı çıkma konusunda herkesin sorumluluğu olduğunu fark etmek,
• Siber zorbalık dahil tüm taciz, istismar ve zorbalık türleri hakkında bilgi sahibi olmak, destek mekanizmalarını, kendisi veya bir tanıdığı için ne şekilde yardım isteyebileceğini bilmek,
• İnternet ve sosyal medyanın faydaları ve risklerini bilmek, dikkatli davranmanın faydalarını kavramak, sosyal medyada kiminle hangi bilgileri paylaşabileceğini karar verebilmek,

Bu örnekte okul psikolojik danışmanlar tarafından dikkat çekilen ortaokuldaki taciz ve zorbalık ile bedensel farklılıklar, 9-12 yaş grubunda UNESCO 2019 Kapsamlı Cinsellik Eğitimi Üzerine Teknik Rehberinde yer alan KCE’nin İlişkiler, Şiddet, İnsan Bedeni ve Gelişimi gibi temel kavramları çerçevesinde farklı kazanımlar ile önlenebilir.

“Çocukların, ergenlikle beraber bedenlerine ve cinselliğe dair merakları artıyor. Kızlar toplumsal cinsiyete dair ilk etkilenimlerini ortaokulda yaşamaya başlıyorlar, kız çocuk olmaktan kadın olmaya dönüşüm başlıyor. Davranış ve tutumlarında toplumsal cinsiyet rollerinin etkileri belirginleşiyor.”

Ergenlik, çocuklar büyürken ve erişkinliğe adım atarken gerçekleşen fiziksel ve duygusal bir değişim dönemidir. Çocukların ergenlik dönemi değişimlerine hazırlıklı olmaları, bedenleri ile olumsuz algıya kapılmamaları, değerli ve biricik olduklarını kavramaları, eşitlikçi ve saygılı tutumlar geliştirmeleri, cinsel sağlıkları ile ilgili geniş bir bilgi, beceri ve tutum kazanım olanağı vardır. Bu olanak sağlandığında edinebilecekleri kazanımlardan bazıları;

• Bedenini tanımak, biricik ve değerli olduğunu kavramak,
• Ergenliği tanımlayabilmek, büyümenin beraberinde getirdiği değişimleri kavrayabilmek,
• Ergenlikte kişisel hijyenin önemini bilmek ve uygulamak,
• Menstrüasyonun doğal bir süreç olduğunu, menstrual araçlara nasıl erişebileceğini ve nasıl kullanılacağını bilmek,
• Masturbasyon, ereksiyon ve ıslak rüyalar ile ilgili doğru bilgiye sahip olmak,
• Bedensel görünüşle ilgili gerçekçi olmayan standartların zararlı olabileceğini ve nasıl karşı çıkabileceğini bilmek,
• Bedensel görünüşün insan olarak değerini belirlemeyeceğini anlamak, iyi hissetmek, bedeni ile ilgili iyi hissetmenin faydalarını tartışabilmek,
• Başkalarından gelen fiziksel görünüş ile ilgili olumsuz tutumlar ile baş etmek,
• Beyazlatıcı krem, zayıflama hapı, steroid kullanımı gibi uygulamaların tehlikelerini değerlendirebilmek,
• Neyi çekici bulduğunun zaman içinde değişebileceğini, kültürden kültüre farklılaşabileceğini anlamak,
• Cinsellik ve cinsel davranışlar hakkında yeterli bilgiye sahip olmak, bilinçli kararlar alabilmek,
• Cinsel davranışlarla ilgili riskleri en aza indirebilmek ve yaşam planlarını destekleyici tercihler yapabilmek,
• Cinsel yolla bulaşan enfeksiyonlar ve korunma yöntemleri hakkında bilgi sahibi olmak.

“Lisede sevgililik, ayrılık gündeme geliyor, duygusal süreçlerin desteklenmesi önemli.”

Ergenliğe giriş ve büyümeyle beraber arkadaşlık ve sevgi biçimleri değişir, sevgi ve yakınlığı ifade etme biçimleri çeşitlenir. Yaşadıkları süreçleri anlamlandırma ve değerlendirmeye yönelik bilgi, beceri ve tutum kazanımlarına sahip  ergen;

• Arkadaşlığı, sevgiyi, hayranlığı vb duyguları tanımlar, ayırt eder, ifade eder,
• Duygularını ifade ediş biçiminin kendisi ve başkaları üzerindeki etkileri üzerine düşünür,
• Farklı arkadaşlık biçimlerine ilişkin duygularını yönetme becerisi geliştirebilir,
• Arkadaşların birbirlerini olumlu olumsuz etkileyebildiğini bilir ve kıyaslar,
• Arkadaşının kendisini olumsuz etkilemesinden kaçınma yollarını bulur,
• Arkadaşlık, sevgi, romantik ilişkilerde güç dengesizliklerinin zararlı olacağının farkında olur,
• İlişkilerde eşitliğin sağlıklı ilişkilerin bir parçası olduğunun farkına varır ve eşitlikçi roller benimseyebilir,
• Sağlıksız bir ilişki içinde olduğu durumlarda, güvenebileceği yetişkinleri saptayabilir, yardım alabileceği yerlere nasıl erişebileceğini bilir.

“Flört şiddeti yaşanıyor ama çocuklar bunu tanımlayamıyor, sanal dünyada şifre paylaşımı çok normal görülüyor. Sanal şiddet, fiziksel şiddet nedir hiç bilinmiyor. Sanal şiddet, fotoğraf paylaşımı, kız çocuklar için travmalara yol açıyor. Çocuk okul değiştirse bile o bilgi sanal ortamdan geliyor yine ve çocuğun arkadaşları ve öğretmenleri ile ilişkilenme biçimi de zarar görüyor.”

Özellikle dijital dünyada “özel alan” çocukların, ergenlerin, gençlerin ve çoğu zaman yetişkinlerin de sınırlarını çizmekte en zorlandıkları konular olarak dikkat çekiyor.  Şiddeti ve şiddetin farklı biçimlerini tanımlayamayan, yaşadıklarını “suçluluk” ve “ayıp” duygusu ile paylaşmakta güçlük çeken her yaş grubu için baş etme ve desteğe erişim zorlaşarak büyük sorunlara ve krizlere yol açabilmektedir.

Örnek olabilecek videoya göz atmak isterseniz tıklayınız.

Çocukların yaşlarına uygun elde edebilecekleri bilgi, beceri ve tutum kazanımlarından bazıları;

• Zorbalık, taciz, şiddet türlerini tanımlayarak “hayır” diyebilmek,
• Yakın partner şiddetinin birçok biçimde uygulanabildiğinin farkında olmak,
• Yakın partner şiddetinin yanlış olduğunun ve şiddet içeren bir ilişkiden çıkabileceğinin farkında olmak,
• Sosyal medya üzerinden cinsel içerikli konuşmanın ne olduğunu tanımlayabilmek,
• İnterneti ve sosyal medyayı kullanma biçimlerine ilişkin dikkatli davranmanın faydalarını kavramak,
• Sosyal medyada kiminle hangi bilgileri paylaşacağına karar verme süreçlerini geliştirmek,
• Kendi kararlarını alma hakkı olduğunu bilmek,
• Kendisinin veya başkalarının aldığı olumlu ya da olumsuz sonuçlar doğuran kararları örnekleyebilmek,
• Akranlarının, ya da romantik ilişkilerinin kararları üzerindeki etkisini fark edebilmek,
• İyi bir karar almasını destekleyecek süreç ve güvenli yetişkinlerden destek almaya açık olmak,
• Güvenli yetişkini belirleyebilmek.

“İlkokulda göçmenlik-ayrımcılık, cinsiyetçi küfürler yaygın. Kız olmak oğlan olmak üzerinden ilişkilenmek konusunda çok kafaları karışık, birbirlerini sevmek-aşık olmak gibi bilemedikleri ama merak ettikleri konular var.”

Çocuklar, Piaget’in gelişim kuramına baktığımızda 7-11 yaş döneminde, olayları mantıklı biçimde yorumlayabilirler. Freud, aynı dönem yaş grubunda bazı duygu ve davranışların baskılandığından bahseder. Yine aynı dönem için Erikson’da görev ve sorumluluklar, okulda ve oyunda başarı, kendi ile ilgili değerden söz eder. Çocukların, kendi yaş gruplarına uygun bağlamda sevgi, aşk gibi sorularının yanıtını bulması, arkadaşlık biçimlerini tanımlayabilmesi, sağlıklı arkadaşlıklar geliştirmesi için önemlidir.  Konu bağlamında izleyebileceğiniz kısa videolarımız için tıklayınız.

Olanak sağlandığında ilköğretimde çocukların KCE ile edinebilecekleri bilgi, beceri ve tutum kazanımlardan bazıları;

• Arkadaşlıklara değer verebilmek, tarif edebilmek,
• Arkadaşlığın güven, saygı, paylaşım, destek, empati üzerine kurulu olduğunu bilmek ve ve bu temel bileşenlere dayalı arkadaşlık kurmak,
• Cinsiyet, engellilik ya da sağlık durumunun arkadaş olmaya engel olmadığının farkına varmak,
• Başkalarına adil, eşitlikçi, onurlu, saygılı davranmanın ne demek olduğunu bilmek,
• Her insanın biricik ve değerli olduğunu, onurlu ve saygılı davranılmayı hak ettiğini fark etmek,
• Başkalarına hoşgörülü, kapsayıcı ve saygılı davranma biçimlerini göstermek,
• Damgalama ve ayrımcılığı tanımlayabilmek, zararlarını bilmek, damgalanma ve ayrımcılığa maruz bırakılan bireylere destek olabilmek,
• Cinsiyet ve toplumsal cinsiyet kavramlarını bilmek, önyargı ve kalıpları farketmek,
• Zorbalığı ve sözel şiddeti fark etmek, yanlış olduğunu anlamak,
• Kendi akranları arasındaki zorbalık ve ve şiddete karşı durabilmek için güvenli adımları bilmek,
• İlişkilerin farklı sevme biçimlerini içerebileceği bilmek (örneğin arkadaşlar arası sevgi, ebeveynler arasındaki sevgi, romantik ilişkilerdeki sevgi),
• Sağlıklı ve sağlıksız ilişki özelliklerini tanımak, sağlıklı arkadaşlıklar geliştirebilmek ve sürdürebilmek.

“Bedeni tanımak, ve özellikle “bedene saygı” çok önemli bir değer, bunu karşılaması gereken program içerikleri yok, okullarda yok, ebeveynlerin konuştuğu bir konu da değil .”

Erken yaş ve sonrası çocukların beden, bedensel farklılıklar ve değişimleri merak etmesi normaldir. Bedensel farklılıklar üzerinden “değersiz” ya da “değerli” hissetme ise toplumsal cinsiyet normları, kültürel aktarımlar, beden algısını etkileyen tutumlar üzerinden şekillenir. Çocuklar ve ergenlerle bedenleri hakkında konuşmak koruyucu sağlık, iyi oluşları, değişimleri anlamaları, olumlu beden algısı geliştirebilmeleri, kendi ve başkalarının bedenine saygılı tutumlar geliştirebilmeleri için çok önemlidir.  Ebeveynlerin de sürece dahil olması ve çocukları ile bedenleri hakkında konuşmaları okul öncesi süreçten itibaren destekleyici olacaktır. “Çocuklarla beden hakkında konuşmak” videomuza buradan erişebilirsiniz;

Okullarda yaşa uygun yapılandırılmış bir eğitim ile çocuklar;

• Cinsel organı dahil bedeni oluşturan organları merak etmenin doğal olduğunu,
• Organların adlarını ve işlevlerini,
• Merak ettiği organlarla ilgili soru sorabileceğini,
• Engelleri, farklılıkları olan bireyler de dahil herkesin bedeninin biricik olduğunu ve saygıyı hak ettiğini,
• Kadın ve erkeklerin, oğlan ve kız çocuklarının bedenlerinin ortaklaştığı ve farklılaştığı ve zaman içinde nasıl değişime uğradığını,
• İnsan bedenini değerlendirme biçimlerinin kültürden kültüre değişkenlik gösterebildiğini,
• Bedenlerinin sevdiği yönlerini tarif edebilmeyi,
• Hormonların büyüme ve gelişme üzerinde etkili olduğunu bilir.

“Ortaokula gelen çocuk ilkokulda “ayıp” diye öğrenip geldiyse öyle devam ediyor, o nedenle erken başlamalı cinsel sağlık eğitimi. Geçen yıl okulda yaptığımız uygulamalar bu sene herkesin bakış açısını olumlu yönde geliştirdi. Öğrenciler ile rahatça konuşabilmek, merakın karşılanması, doğru bilgiyi öğrenmek çok olumlu sonuçlar verdi bu yıl. Sınırlar ergenlikten önce öğrenilmeli, çünkü aksi halde ergenlikte de bu sınırları çizemiyor, hayır diyemiyor.”

Önyargılar, kalıplar, mitler kültürden kültüre farklılık gösterse de pek çoğu ortaklaşır ve kullandığımız dil ve gösterdiğimiz tutum ve davranışlarla farketmeden pekiştirilerek nesilden nesile aktarılır. Çocuk doğmadan önce başlayan bu aktarımlar çocukların iyi oluşu ve gelişimi için ihtiyaç duydukları bilgilere erişimi de kısıtlayabilir. Okullar ve erken yaştan itibaren  yaşa uygun olarak yapılandırılmış cinsellik eğitimi, üstüste konan bilgiler ile çocukların ve gençlerin doğru bilgiye erişimine olanak tanır.

UNESCO’nun UNAIDS, UNFPA, UNICEF, UNWomen ve WHO iş birliğiyle geliştirdiği ‘Kapsamlı Cinsellik Eğitimi Üzerine Uluslararası Teknik Rehber’de yaşa uygun olarak yapılandırılmış kapsamlı cinsellik eğitimi 5-8, 9-12, 12-15, 15-18+ yaş grubu özelinde öğrenme hedefleri ve kazanımlarını içermektedir.

Kapsamlı cinsellik eğitimi, çocukların  ve gençlerin sosyal ve duygusal gelişimleri bağlamında cinselliklerine olumlu bir bakış açısı geliştirmelerini sağlayacak bilgi, beceri, tutum ve değerler kazandırmayı amaçlayan bir eğitimdir. Kapsamlı cinsellik eğitiminde sadece cinsel sağlığa odaklanan bir yaklaşım değil, daha bütüncül bir cinsellik ve cinsel davranış vizyonu benimsenmiştir.

Bedeni tanımak, olumlu beden algısı gelişimi, özel alanın çizilmesi, şiddeti tanımak ve yardım istemek, sağlıklı seçimler için karar verme becerilerinin gelişimi, sorumlu ve saygılı iletişim kurma gibi çok sayıda kazanıma katkı sunan doğruluğu bilimsel olarak kanıtlanmış bir eğitim bütünüdür.

Daha fazlası için tıklayınız.

“Krize müdahale etmek değil de önleyici ve gelişimsel olarak yaklaşırsak sorunları daha az hasarla atlatmamız mümkün olur. 8.sınıfları dersten alamadığımız gibi bireysel görüşme için bile süre alamıyoruz.  Oysa ki duygusal kıpırdanmalar bu sınıf düzeyinde ve sınav dönemi ile de daha krizli oluyor. O nedenle önceden eğitimlere başlamak önemli. Geçen yıl yaptığımız eğitimler ile veliler bu sene daha yapıcı.”

Aldığımız benzeri pek çok geri bildirim, koruyucu önleyici perspektiften cinsel sağlık eğitimi için rehberlik saatlerine olan ihtiyacı anlatmaktadır. Okul yönetimi, öğretmenler ve psikolojik danışman ve rehberlik uzmanlarının işbirliği, kriz odaklı yaklaşımın yerini koruyucu ve önleyici yaklaşımın almasını kolaylaştırmaktadır.  Her sınıf düzeyi için rehberlik ders saatlerinin önemi büyüktür. Okul içi düzenlemelerde rehberlik saatlerine yer verilmesi ve çocukların gelişimsel süreçlerinden kaynaklı bilgi ihtiyaçlarının giderilmesi krizlerin oluşmasında önleyici rol alacaktır. Öğrencilerin konuşmaması, sormaması bilgiye ihtiyaç duymadıkları anlamına gelmemektedir. Ebeveynleri, öğrencileri ve öğretmenleri  dahil eden bilgilendirme çalışmaları, cinsel sağlık eğitiminin her uygulama yılından sonra daha kolay kabul gördüğü ve uygulandığı izlenimimizi de beraberinde getirmektedir. Cinsel sağlık eğitimine dair pek çok endişe ve kaygının içerik ve aktarım süreçlerini yeterince bilinmemesi ve  yetişkin cinselliği üzerinden oluşan önyargılardan kaynaklı olduğu gözlemlenmektedir.